Irungo egia-ostea propagandaren bitartez zabaldu zuten matxinadaren aldeko jarrera zuten hedabideek. Besteak beste, Sevillako ABC egunkariak suntsituriko Irun bat eraman zuen azalera, “aspecto de la población de Irun, después de incendiada por los rojos antes de su huída” baieztatuz.
Irungo Udalak ere gezur instituzionala sustatu zuen. 1940an, hiriko aferak epaitu behar zituen auziaren baitan, Emilio Navas, Udal Idazkari matxinatuak zehaztu eta Batzar Kudeatzaileak sutea berretsi zuen. Tokiko administrazio frankistaren arabera, diziplina gabeko pertsonek, “modu anarkikoan” jardun zuten Irungo barnealdean, San Martzialetik jaitsi ostean. Hauek hainbat etxeri su eman zioten, eta hau alboko etxeetara zabaldu zen, haizearen ondorioz, sua orokortuz.
Hala ere, errealitatea guztiz bestelakoa da. Xabier Irujo historialariaren “Atlas de Bombardeos en Euskadi (1936 – 1937)” ikerlanaren esanetan, matxinatuek 34 alditan bonbardatu zuten Irun. 1936ko abuztuak 17 eta irailak 5 artean, ohiko bilakatu ziren bonbardaketak.
Aire bidez buruturiko erasoez gain, nabarmentzekoa da borrokaldien hasieratik Almirante Cervera, Acorazado España, Velasko ontzi suntsitzailea eta Canarias kruzeroa eskualdeko uretan egon zirela.
Bonbardaketak
Eskualdearen kontrola eskuratu ahal izateko, ezinbestekoak izan ziren, jarraian, abuztuak 23 eta irailak 4 artean gauzatu ziren bonbardaketak. Matxinatuek 34 eraso gauzatu zituzten. Gunerik erasotuena Irungo hirigunea izan zen, izua ezartzeko helburuarekin.
Abuztuak 9
Havilland Dh. 89, Dragon Rapide, hegazkin batek Irungo erdigunea bonbardatu zuen, izua eragiteko helburuarekin. Enrique Álvarez Cadórnicak gidaturiko hegazkina Agoncillotik abiatu zen. Bilbo erasotu ostean, Logroñora itzuli eta Donostia eta Irun bonbardatu zituen.
Abuztuak 17
Cervera eta España ontziek 100 jaurtigai bota zituzten Guadalupeko gotorlekuaren aurka. Erasoak goizeko zortzietatik ilunabarra bitarte iraun zuen.
Abuztuak 19
Cervera eta España ontziek Guadalupeko gotorlekuaren aurkako erasoa errepikatu zuten, beste 100 jaurtigailu baliatuz.
Abuztuak 20
Zehaztu gabeko hegazkin batek San Martzial inguruko posizioak bonbardatu zituen. George L. Steer kazetariaren esanetan, abuztuak 20tik aurrera, hegazkin eta ontzi matxinatuek egunero bonbardatu zituzten Irun eta Donostia inguruak, geroz eta munizio astunagoa baliatuz. Matxinatuek Caproni 101 hegazkin italiarrak erabili zituzten.
Abuztuak 23
Hiru motorreko bi hegazkinek Irungo tren geltokia eta inguruak bonbardatu zituzten. Gune estrategiko hau erasotzeko, 45 kilo lehergailu baliatu zirela, zehazten du Steer kazetariak. Guadalupen, Canarias kruzeroak erreleboa hartu zien Cervera eta España ontziei.
Abuztuak 24
Almirante Cervera ontziak eta hiru motoreko hegazkinek batera erasotu zuten Guadalupeko gotorlekua, zauriturik eragin gabe. Irungo erdigunea aldi bakarrean bonbardatu zen.
Abuztuak 25
Irungo hirigunean, hiru hegazkinek 20 bonba jaurti zituzten, lau zauritu eraginez. Guadalupeko gotorlekuan, bere horretan jarraitu zuten ontzien bidezko erasoek.
Abuztuak 26
Caproni 101 hegazkinek errepublikanoen posizio defentsiboak eta Irungo erdigunea bonbardatu zuten. Erasoek Juan Larrondo/Ibarrondo auto gidaria zauritu zuten. 150 kilo lehergailuz gain, “Amore eman” mezua zuen eskuorriak jaurti zituzten.
Zubeltzu mendian, sei ordu iraun zuen borrokaldian, 100 – 150 bonba inguru jaurti ziren.
Abuztuak 27
Breguet Br.19 hegazkin batek Irungo erdigunea, San Martzial eta Saroiako pinudiak bonbardatu zituen. Maximiliano Pardo Gallo tenientearen hegaldi egunkariaren arabera, hegazkina Francisco izeneko sarjentu batek gidatu zuen. Agoncilloko aerodromotik irten zen hegazkinak ordu bat eta 45 minutuko hegaldia burutu zuen.
Abuztuak 28
Hiru Breguet Br.19 hegazkinek Irungo erdigunea erasotu zuten. Bigarren aldiz, Pardo tenienteak eta Francisco Sarjentuak hiriko erdigunea, frontea, Jaizkibel mendia eta San Martzial bonbardatu zuten. Itsaso bidez, “España” korazatuak ere Irun bonbardatu zuen.
Abuztuak 29
Breguet Br.19 eta Caproni 101 hegazkinez osaturiko talde batek San Martzial ingurua eta Erlaitz-Pagogañako defentsa lerroak bonbardatu zituzten. Lehen aldiz parte hartu zuen bonbardaketan Aviazione legiona unitate italiarrak. Faxistek buruturiko zazpi zerbitzuetan 2100kg lehergailu jaurti ziren. Hiru bonba Biriatun erori ziren, agintari frantsesen haserrea eraginez.
Abuztuak 30
Hegazkinen bonbardaketak apaldu arren, España korazatuak “era basatian” bonbardatu zuen Guadalupeko Gotorlekua ilunabarrean.
Abuztuak 31
“España” korazatuak bere horretan jarraitu zuen Guadalupeko gotorlekua bonbardatzen. Irungo erdigunean, hegazkinen bonbardaketek jarraipena izan zuten. George L. Steer kazetariaren arabera, hegazkinek bonbardaketa gehiagoren berri ematen zuten paskinak jaurti zituzten. Matxinatuek Irun itsaso, lur eta aire bidez bonbardatua izango zela mehatxatu zuten. Izuaren ondorioz, hamarnaka herritar Avenida zubiaren inguruan biltzen hasi ziren, 5000 pertsonara iritsi arte.
Irailak 1
Hiru Breguet Br. 19, lau Fokkers FVII eta bi Junkers Ju52 hegazkinek Irungo erdigunea hirutan bonbardatu zuten. Sei hildako eta hainbat zauritu izan ziren. La Gaceta del Norte egunkariaren esanetan, “indar leialak bonbardatu arren, nahiago izan zuten gizarte zibila bonbardatu”. George L. Steer kazetariak dio 45 kiloko 100 bonba jaurti zirela. Erasoaren ondorioz, Errepublikanoen etxea suntsitu zuten.
Irailak 2
Hegazkin gehiago bidaliz, izua eragiteko bonbardaketak areagotu ziren. Guztira, zortzi hegazkinek burutu zuten erasoa: bi Junkers Ju52, hiru Breguet Br.19 eta hiru Fokkers F-VII. Hegazkinak faxista eta frankistenak izan arren, Junker hegazkinek gamma-gurutzea zuten, Condor Legioarentzat ekarri berriak zirelako. Hamar bonbardaketa gauzatu zituzten, hainbat hildako eraginez.
Irailak 3
Erasoa areagotu, eta su bonbak baliatu zituzten, Gabino Gomez eta Julian Regulez komisarioek baieztatu moduan. Inteligentzia britaniarrak jasotako datuen arabera, hamabi hegazkinek gauzatu zuten erasoa. San Marcial eskola eta Poxpolo fabrika txikitu zituzten erasoetan
Irailak 4
Berriro erasotu zen Irungo erdigunea, erasoa 48 ordutara luzatuz. Hamabi hegazkin baliatu ziren. Euzkadi egunkariaren esanetan, su-bonbak baliatu ziren eta La Gaceta del Nortek dio, hegazkinek jaurtitako bonben ondorioz piztu zirela suak.
Irailak 5, Irungo gezurra
“Matxinoek Irun, Hondarribia eta Guadalupe gotorlekua harrapatu zituzten. Titularraren azpian «bisita bat Irunera, gorriek martirizatutako hirira. Soilik eraikin batzuk bakarrik libratu dira erabateko suntsipenetik», Gerardo Larreak esan zuen Irungo suteak «gorrien zuziei zor zitzaizkiola», aipatu gabe sute larriak aurreko egunean airezko bonbardaketa gogorrek eragin zituztela: «Irun! Nire erretinan iltzatuta geratu zen duela egun batzuk Gipuzkoako hiri eder izandakoaren irudi ilun, beldurgarri, tragikoa. Inoiz ez da ezabatuko nire gogotik 1936ko irailaren 5etik 6rako gauean ikusi nuen ikuskizun beldurgarri eta danteskoa. Irun osoa suontzi handi bat zen, bere distira lazgarriekin hirian zutik geratzen zen gauza bakarra argitzen zuena: hondakin ketsuak, horma belztuak, kale hutsak, desolazioa, heriotza. Isiltasun goibelak suzko mihien kirrinka izugarriak baino ez zuen asaldatzen, zeinak, hormak eraitsi, leiho eta balkoietako burdinak urtu eta pasabidearen kontra zegoen guztia suntsitzean, iraultzaren munstroa bere baitan daramanaren sinbolo bizi eta odoltsua bailiran baitzeuden»”. Iturriak. El Pensamiento Alavés
Ondorioak
Euskal Herrian bonbardatua izan zen lehen herrietako bat Irun izan zen. Bertako arduradun dira Condor Legioa zein Aviazione Legionaria, espainiar Estatuko matxinatuak ahantzi gabe.
Salas Larrazabal jeneral eta pilotu matxinatuaz gaindi, zaila dirudi Junkers Ju52 hegazkinak pilotu espainiarrek gidatu izana, pilotu frankistak formatzeko denbora faltagatik. Aldiz, guztiz baieztatu daitekeena da, XXX internazionalistak dioen moduan, III. Reicheko hegazkinek Irungo suntsiketan parte hartu zutela.
Erresistentziak iraun zuen 48 egunengatik Irungo hiribarnea suntsitu eta erre zen, izua eragiteko helburuarekin. Gernika, Eibar, Mungian edo Otxandion egin moduan, errelato frankistak sutea asmatu eta Errepublikarekiko leialak izan ziren ezkertiarrei egotzi zien. Gerora, 1941ean, sutearen kontakizuna ofizial bilakatu zen 1941eko uztailak 4an, Irungo Udalaren bitartez.
Bonbardaketen existentzia zalantzan ala Irungo Gezurra bere horretan mantendu nahi duenak, Erresuma Batuko inteligentzia artxiboetara joatea besterik ez du. Italiarren komunikazio guztiak atzemanak zituzten, Irungo bonbardaketari loturikoak barne.
Iturriak:
- Atlas de Bombardeos en Euskadi (1936 – 1937). Gogora Institutua (2021). Xabier Irujo.
- Williamson, William Edgar. www.iwm.org (1990)