Arbelaitz jauregia
Txikizioaren adibide garbia da Arbelaitz jauregia. 1936an, Socorro Rojo Internacionalen egoitza izan zen. Bertan batzen ziren nazioartetik etorritako bolondresak. Baita ere, bertan kokatu zen faxismoaren biktimen bulegoa.
Egungo jauregi berreraikian arku forman eraikitako lehioak falta dira eta atzealdeko dorreak guztiz ezberdinak dira.
Junkal eliza
Frankistek pariseko enbaxada espainola bereganatu zutenean, Covadongako amabirgina topatu zuten sotoan. Berria jakin bezain laister santuaren itzulera antolatu eta 1939ko ekainaren 11an ekarri zuten irunera. Avenida zubia zeharkatu ostean “omenaldi nazionala” burutu zen gaurko Gernika parkean. Erregimena ordezkatuz, Carmen Polo eta Carmen Francok ohorezko lekua izan zuten. Prozesioan, erreketeek Junkal elizara eraman zuten ama birgina, pontifize-meza burutzeko.
Ingurunea ez da asko aldatu. Irudian agertzen diren zuhaitzak nabarmen hazi dira eta ezkerreko hiru zuhaitzetatik bik bizirik diraute.
Foru kalea
Foru kaleko 5. etxea 1883an eraiki eta 1939an berreraiki zen. Gerora vinos y licores Arocena bilakatu zen lokala, farmazia izan zen urte luzez. 1936ko urriaren 10ean, CEDAko militantea zen Vicente Zaragüeta farmazialariari gunea okupatzeko baimena eman zitzaion.
Iruditan ikusten den moduan, hilabete bat lehenago dendaz denda ibili ziren soldadu matxinatuak, ahal zutena bereganatuz, merceria “Juanita”ren kutxa izan daitekeena esaterako.
San Martzial
1939ko uztailean bisitatu zuen lehen aldiz Francisco Francok Irun eta Hondarribia. Hiru geldialdi burutu zituen: San Juan Plazako harrera, San Martzialen bazkaria eta Guadalupeko gotorlekuan, Hermandad de los Cautivos de Guadalupe erakundearekin topaketa. Anekdotak dio, irudiko bazkarian, Francok uko egin ziola jatekoari, patatata tortilla eskatzeko.
Hala ere, hiru urte lehenago, guztiz ezberdina zen San Martzialgo ermitaren egoera. Erresistentziaren erdigunea izan zen 1936ko udan. Arma eta arezko zakuekin ermita gotortu egin zen, eskualdearen puntu kardinal guztiak kontrolpean mantentzeko.
Behobia
1936ko irailak 2 eta 3ko borrokak Behobia auzoan kokatu ziren. Faxistek gutxinaka egin zuten aurrera, Endarlatza, Lastaola eta Puntta bereganatuz. Fronteak atzera egin arren, kaleetan hondarrez beteriko zakuekin lubaki berriak eraiki eta ahal bezain beste iraun zuten milizianoek. Horren adibide dira Maria Juncal Labandibar kaleko 26. etxeak dituen tiro markak.
Egoera jasanezina bilakatu arte, ezin izan zuten Behobiako bizilagunek Pausura pasa. Cuerpo de Guardia eraikinean lo egin zuten Ipar Euskal Herrira pasa aurretik.
Avenida zubia
Hamarnaka errefuxiaturen irteera zubia izan zen eta da Avenida zubia. Egun ez dago Aduanaren eraikinik edo zubiko langa, baina bertatik pasatzen diren pertsonekiko kontrola ez da desagertu. Milaka milizianorentzat errepresioaren abiapuntu izan zen Avenida zubia irunerantz zeharkatzea. Bertan entregatu zuten Lluís Companys i Jover president katalana, 1940an.
Kurlinka
Nazien ostatu izan ostean, espainiako itsas armadaren egoitza bilakatu zen Kurlinka etxea. 125.000 pezetengatik erosi zuten 1940an.
Guadalupeko barrakoiak
Katea auzoko kuartela eraiki aurretik, eskualdeko puntu sakabanatuetan zeuden militarrak. 40 – 50. hamarkaden artean, zortzi barrakoietan, 600 bat soldadu batu zituzten Guadalupen. Egun belarra nagusitu den arren, ez da zaila garaiko eskilara edo harri zaharrak topatzea.
Iturriak
- Francisco José Rozada Martínez. Septiembre.
- Irungo Udal Artxibategia. Fondo historikoa eta G52431 argazkia.
- Kutxateka.eus.
- Armada.defensa.gob.es