Irungo Udal Artxibategian jasotako espedienteak aztertuta, guztiz ezberdinak izan ziren exhumazioak. Lehenbizikoan, senideen nahia errespetatu zen. Hala ere, 1962an, gobernadore zibilaren eskariaz familien baimena kontsultatu arren, nahasmena da nagusi. Jaiotzaz irundarrak ez ziren pertsonen kasuetan Udalak hartu zuen bidaltzeko erabakia.
Lehen kontsulta
Erorien haranera bidali beharreko gorpuzkien kontsultak 1953an hasi ziren. Blas Pérez González, Gobernazio ministroak, Gipuzkoako gobernadore zibilaren bitartez, “gurutzadako martiri eta erorien” zerrenda eskatu zuen, herriz herri. Baita ere, non lurperatuak zeuden eta gorpuzkiak entregatu zein erorien haranean ehorztearekiko senidek zuten irizpidea galdegin zen.
1953ko apirilak 7ko kontsulta agindua zazpi egunen ostean argitu zen. Udalak 48 hildakoz osaturiko zerrenda egin zuen. Horietako berrogei hildakoren senideek uko egin zuten gorpuzkiak Cuelgamurosera bidaltzeari, nahiz eta Rafael Larraz sendagileak “ohoreagatik guztiz eskertua” zegoela zehaztu. Antonio Galera eta Jose Luis Zarandonaren senideei ez zitzaien inolako kontsultarik egin, gorpuzkiak desagertuak daudelako. Aldiz, Carlos Abia, Enrique Briones, Juan Apalategui, Ignacio Arreche eta Agustin Aparicioren senideek baiezkoa eman zuten.
Bigarren kontsulta eta lehen bidalketa
Monumentu frankistaren eraikuntza lanak 1958an bukatu ziren. Ondorioz, beste galdeketa bat egitea eskatu zuen Ministro kontseiluak, hilerrietako ehortzien eta senideen baimena, identifikatu gabeko hildakoak, hilerri bereziak eta hobi komunetako gorpuzkiak zehaztuz.
Kontsulta honetan 53 irundar zerrendatu ziren eta senide guztiek proposamenari uko egin ziotela, adierazi zen. 1953an bezala, oraingo honetan ez zen senideengana jo. Publikoki iragarri zen gorpuzkiak lekualdatzeko aukera eta senideei 15 eguneko epea eman zitzaien.
Hala ere, 1958ko abenduak 4an, beste notifikazio bat bidali zitzaion Gipuzkoako gobernadore zibilari. Amaren eskaeraren ondorioz, Enrique Briones Martinez Erorien Haranera bidaltzea eskatu zen. Briones Madrilen jaio zen, 1920ko uztailak 15ean. 1930ean iritsi zen Irunera eta ofizioz Madrilgo fakultateko medikuntza ikaslea zen. Sagardia jeneralaren 5. banderara batu ostean, 1938ko maiatzak 25ean hil zen Piedras de Aholon.
1958ko abenduan, gobernadore zibilak Cuelgamurosera nor bidali behar zen galdegin zuen berriz. Erantzunean, Enrique Brionesi Carlos Abia Aspurz batu zitzaion. Honela, 1959ko urtarrilak 21ean zehaztu zen Abia eta Briones “erorien” gorpuzkien bidalketa baimendua zegoela.
Lehen lekualdaketa 1959ko martxoaren 24an egin zen. Gipuzkoako 16 pertsonen gorpuzkiak eraman zituzten, identifikatuak eta senideen onespenarekin. Ignacio Telleria espedizio-buru zela, gobernadore zibilak ezarritako ibilbidea egin zuen SS-20573 matrikula zuen Probintziako Diputazioaren kamioi batek. Irundik abiatu zen ibilgailua, lehenik Oiartzunera joateko, eta, ondoren, Donostia, Orio, Tolosa, Beasain, Elgoibar eta, azkenik, Eskoriatzara. Handik Madrilerako bidea hartu zuen N-1etik, eta Erorien Haranera 19:00ak inguruan iritsi zen. Lekualdatze horren gastuak, 2.226,68 pezeta, Erorien Monumentu Nazionaleko Obren Batzordeari helarazi zitzaizkion.
Nahiz eta 1953an baimena eman, Agustin Aparicio eta Juan Apalategui ez ziren lekualdatu. Hauen gorpuzkiak Teruel eta Lleidan zeuden.
Hirugarren kontsulta eta bigarren bidalketa
1961eko otsailak 1ean berriz hasi zen gorpuzkiak Cuelgamurosera bidaltzeko prozesua. Oraingo honetan, udalek dohainik utzitako hilobi eta fosa komunetan ehortzitako “erori” zein “martiriez” galdetu zen:
Hamar eguneko epean erantzuteko agindua eman zuen Gipuzkoako gobernu zibilak. Irungo udalak ez zuen erantzun eta irailak 28an berriz bidali zen agindua. Oraingo honetan 48 orduko epearekin.
Hogeitazazpi hildakoz osaturiko zerrenda helarazi zuen udalak. Zerrenda honen ezberdintasuna jaiotzaz irundarrak ez ziren hildakoak sartu zirela da, hau da, 1936an irungo frontean hildako pertsonak ala irungo ospitale militarrean hildako soldatu matxinatuak. Baita ere, Teruelen ehortziak zeuden irundarrak kontuan hartu ziren.
1961eko urriak 5ean, eraman beharreko gorpuzkien zerrenda prest egon arren, Gipuzkoako gobernadore zibilak senideen baimena “ahal bezain pronto” zehaztea, eskatu zuen. Jazoera honetan hasten da nahasmena. Udalak Irunen jaiotakoen senideei eskatu zien baimena bakarrik, dokumentuetan sinadura nahasiak daude, ez dago argi nork baieztatzen duen lekualdatzea eta lekualdaketetan eragin zuzena duten izen-abizenen akatsak daude.
Labur azalduta, behin betiko zerrenda 1961eko abenduak 6an itxi zen. Lehen zerrendatik bi pertsona falta arren, horietako bat eraman zuten: Manuel Arbelaiz Rivera. Senideen baimena sinatu gabe dago. “Recibi el duplicado” atalean “No” zirriborratu bat dago eta “si” bat alboan.
Senideen esanetan, matxinatuek bortxaz eraman zuten frontera Bernardo Lecuona Martiarena. 1938ko irailak 28an zendu eta hilabete beranduago ekarri zituzten gorpuzkiak, udalaren hilobi kolektiboan ehorzteko. 1953an, lehen kontsulta burutu zenean, Marcial Lecuona aitak semearen gorpuzkiak bidaltzea baztertu zuen. 1961eko azaroak 23an aldiz, baiezkoa eman eman zuten senideek. Hala ere, ez dago argi nork sinatu zuen, bere anai guztien izenak, Manuel izan ezik, Joserekin hasten zirelako. Irakurgaitza den sinadura “B” letrarekin hasten da.
Jose Lasa, Maximino Aramburu, Francisco Errazquin eta José Manuel/José María Guelbenzuren gorpuzkiak Terueletik eraman zituzten. Hauen senideek 40 pezeta ordaindu zuten gorpuzkien lekualdatzea gauzatzeko. Kasu hauetan zalantzan dago senideek baimena eman zuten. 1953an, senide guztiek ezezkoa eman zuten eta 1961eko agirietan “No”jartzen du, “recibi el duplicado” gainean.
Zerrendan Recarte abizeneko bi hildako daude: Francisco Recarte Eizaguirre eta Jose Luis Recarte Portu. Cuelgamurosera eramandako gorpuzkien izen-abizenak José Luis Recarte Eizaguirre dira. Zehaztu gabe dago bietako nor eraman zuten. Harrigarria da ere senideei baimena eskatuz gero, hauek akatsa onartu izana. Baimena Francisco Javier Recarte Portu hildakoaren izenean dago.
Gertaerarik zalantzagarrienak hildakoak bidali baino hiru hilabete lehenago jazo ziren. 1962ko apirilean, behin betiko zerrendatik hiru hildako baztertu ziren “istripuan hil zirelako, soldadua izan gabe”. Baita ere, maiatzak 14 eta 26an, Gipuzkoako gobernu zibilak hilobiak nola antolatuta zeuden eta gorpuzkien identifikazioaz galdetu zuen. Udalaren erantzuna argia da: “Que dichos restos se hallan depositados en sepulturas colectivas, no siendo posible su identificación”. Halako baieztapenarekin ulergaitza da nola burutu zuten deshilobiratzea.
Gogora institutuak Erorien Haranari buruz idatzitako txostenaren arabera, “Irungoak, hiru kutxa kolektibotan ipini zituzten txartel bat erantsita haietako bakoitzean zenbat eta nortzuk zihoazen azalduz”. Kamioia 1962ko uztailaren 5ean iritsi zen, 19.00 edo 20.00 inguruan.
Hildakoei lurra eman arren, Irungo Udalak burutu gabeko azken lana zuen: Patrimonio Nacionalek bidalitako ziurtagiriak senideei ematea. Asaldagarria dirudien arren, jarduera honekin hasi ziren irunen jaio ez ziren hildakoen senideak bilatzen. Bi urte lehenago, ez zuten hauen senideak topatu edo baimena eskatu. Antonio Laguna, Pedro Alejos, Crescencio Anton, Jose Maria Olabarrieta, Saturnino Crespo, Jose Casado, Joaquin Rodriguez eta Manuel de la Fuenteren senideak jaioterrietako udalen bitartez topatu zituzten, gorpuzkiak bidali ostean.
Patricio Eder, Juan Grajera, Pedro Millan eta Joaquin Rojoren ziurtagiriak Irungo Udal Artxibategian jarraitzen dute.
Azken irundarra
Valle de los Caidoseko basilikako azken gorpuzkia 1983an lurperatu zen. Franco bertan lurperatua egon arren, gorpuzki berriak sartzen jarraitu zuten eta hori da irunen jaiotako Juan Cambra Janciren kasua. 1981eko ekainak 8an ehortzi zuten, Torremejiasetik (Badajoz) bidali ostean.
Irundik bidalitako gorpuzkiak eta lurperaturiko irundarrak
Izen-Abizenak | Jaiolekua | Jaiotza | Heriotza | Heriotz eguna | 1953 - 04 - 07 Lehen kontsulta | 1958 - 10 - 31 Bigarren kontsulta | 1961 - 02 - 01 Hirugarren kontsulta | Beranduago eramanak | |||||
Erorien haranera eramateko proposatua | Baimena | Erorien haranera eramateko proposatua | Baimena | Gorpuzkiak eraman dituzte | Erorien haranera eramateko proposatua | Baimena | Gorpuzkiak eraman dituzte | ||||||
Abia Azpurz, Carlos | Madrid | 1893-08-14 | Fusilatua | 1936-09-02 | Bai | Bai, semearen baimena | Bai | Bai, semeak | Bai (1959 - 03 - 24 // 622. kolunbarioa) | ||||
Aldaco Toledo, Manuel | Irun | 1916-04-03 | Frontean hila | 1938-07-15 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | Bai, anaiaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7675 kolunbarioa) | |
Alexandre Balenchana, José | Pozuelo de Alarcón | ¿? | Fusilatua | 1936-09-02 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Alfaro Iturriaga, Mariano | Santander | 1905-03-20 | Fusilatua | 1936-09-02 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Andrio Sepulveda, Leopoldo | Irun | ¿? | Frontean hila | 1937-04-12 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Apalategui Goya, Juan | Irun | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Bai, senideen baimena | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Aparicio Meledo, Agustín | Irun | ¿? | Fusilatua | ¿? | Bai | Bai, amaren baimena | Ez | Ez | |||||
Aramburu Escudero, Maximo | Irun | ¿? | Frontean hila; Teruel | 1937-01-07 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | Zalantzan, ustez senideen baimena | Bai, Terueldik eramana | |
Aramendia, José | ¿? | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Arbelaiz Rivera, José María | Irun | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Arbelaiz Rivera, José Manuel | Oiartzun (Irun) | 1915-05-20 | Frontean hila | 1938-01-02 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | "No" tatxatua, "Si" idatzia gainean. | Bai (1962 - 07 - 05 // 7675 kolunbarioa) | |
Arreche Macazaga, Ignacio | ¿? | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Bai, anaiaren baimena | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Ausín Garbizu, Gabriel | Irun | ¿? | Frontean hila | 1937-05-10 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Ayestaran Castuariense, Jesús | Alegia | 1905-03-01 | Fusilatua | 1936-09-02 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Ayestaran Uranga, Miguel María | Irun | 1886-09-29 | Fusilatua | 1936-09-04 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Briones Martínez, Enrique | Madrid | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Bai, alargunaren baimena | Bai | Bai, amak | Bai (1959 - 03 - 24 // 623. kolunbarioa) | ||||
Cucullu Aizpiolea, Ramón Victoriano | Irun | 1911-09-10 | Frontean hila | 1937-09-17 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Emparan Aramendi, Carlos | Irun | ¿? | Frontean hila | 1938-11-09 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Errazquin Aramburu, Francisco | Irun | 1917-01-30 | Frontean hila; Teruel | 1938-02-25 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | Zalantzan | Bai, Terueldik eramana | |
Escales Legarraga, Antonio | Ceuta | 1905-02-14 | Fusilatua | 1936-08-26 | Bai | Ez | Ez | Ez | |||||
Estomba Otondo, Antonio | ¿? | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Estomba Manterola, Manuel | Irun | ¿? | Frontean hila | 1937-05-11 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Estomba Arruabarrena, Fernando | Irun | 1913-04-08 | Frontean hila; Levante | 1938-06-28 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Galarza Marco, Manuel | Irun | 1905-03-12 | Fusilatua | 1936-09-04 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Galera, Antonio | ¿? | ¿? | Fusilatua | ¿? | Bai | Ez dago zihurtagiririk | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Gelbenzu Ibargoyen, José María | Irun | ¿? | Frontean hila; Teruel | 1938-01-13 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | No idatzia, si gainean | Ez | |
Ibañez de Opacua Alberdi, Dionisio | Donostia | 1875-10-09 | Fusilatua | 1936-09-04 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Inzagaray Suzberro, José | ¿? | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Larraz Recondo, Rafael | ¿? | ¿? | Fusilatua | ¿? | Bai | Ez "aunque muy agradecido por el honor " | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Larzabal Michelena, Alberto | Irun | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Ez | Ez | Ez | |||||
Lasa Oliden, José | ¿? | ¿? | Frontean hila; Teruel | 1938-01-10 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | No idatzia | Ez | |
Lecuona Martiarena, Bernardo | Irun | 1915-03-21 | Frontean hila | 1938-09-24 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | Bai, senideen baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7675 kolunbarioa) | |
Lecuona Eizaguirre, Joaquín | ¿? | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | |||
Martín Zanbudio, Lino | Irun | 1920-10-11 | Frontean hila | 1938-09-17 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | Senideen baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7675 kolunbarioa) | |
Oliden Iridoy, Manuel | Irun | 1909-06-23 | Frontean hila | 1938-07-06 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | Bai, arrebaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7675 kolunbarioa) | |
Padilla Hermosilla, Julio | Gazteiz | ¿? | Fusilatua | 1936-09-04 | Bai | Ez dago zihurtagiririk | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Recarte Eizaguirre, Francisco | Irun | 1919-10-31 | Frontean hila; Teruel | 1938-11-12 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | Bai, akatsarekin | Jose Luis Recarte Eizaguirre (1962 - 07 - 05 // 7675 kolunbarioa) | |
Recarte Portu, José Luis | ¿? | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | Bai, akatsarekin | ||
Rodriguez Iribarren, Francisco | Aldude (Irun) | 1919-¿?-¿? | Frontean hila | 1938-05-25 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Roteta Araneta, Luis | Irun | ¿? | Frontean hila | 1938-05-25 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Saez Tome, Máximo | Villalmanzo, Burgos | 1902-11-18 | Fusilatua | 1936-09-09 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | Bai, alargunaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7675 kolunbarioa) | |
Solbes Gonzalez, Joaquín | Bartzelona | ¿? | Fusilatua | 1936-09-03 | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Tejeiro Sarasola, Leopoldo | ¿? | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Vazquez Oyarzabal, Jesús | ¿? | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Vertiz Aristegui, José Miguel | ¿? | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Zabaleta Echegaray, Francisco | Irun | ¿? | Frontean hila | ¿? | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Bai | Bai, senideen baimena | Ez | |
Zarandona Viyella, Francisco | Irun | ¿? | Fusilatua | ¿? | Bai | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | Bai, Madrildik eramana | ||
Zarandona Viyella, José Luis | Irun (Donostia) | ¿? | Fusilatua | 1936-07-23 | Bai | Ez dago zihurtagiririk | Bai | Ez | Ez | Ez | |||
Urtizberea Bereau, Ramón | Irun | ¿? | Frontean hila | 1938-11-14 | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | ||||
Echauz Lorda, David | ¿? | ¿? | Fusilatua | ¿? | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | ||||
Camporredano Castanedo, Luis | ¿? | ¿? | Fusilatua | ¿? | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | ||||
Requejo Pacheco, Ecequiel | ¿? | ¿? | Fusilatua | ¿? | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | ||||
Velasco Iñarra, Ramón | Irun | 1915-06-11 | Frontean hila | ¿? | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | ||||
Aparicio Goya, Juan | ¿? | ¿? | Frontean hila | ¿? | Ez | Bai | Ez | Ez | Ez | ||||
Alejos Calvo, Pedro | Ceviconavero, Palencia | 30 urte | Frontean hila | 1938-12-12 | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7676 kolunbarioa) | ||||
Antón Bores, Crescencio | Lomeña, Cantabria | 24 urte | Frontean hila | 1936-07-31 | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7676 kolunbarioa) | ||||
Crespo Rebolledo, Saturnino | Villade, Palencia | 24 urte | Frontean hila | 1937-05-15 | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7676 kolunbarioa) | ||||
Casado Enriquez, José | Arnuia, Orense | 21 urte | Frontean hila | 1939-02-13 | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7676 kolunbarioa) | ||||
de la Fuente Rodriguez, Manuel | Alcañices, Zamora | 30 urte | Frontean hila | 1938-04-15 | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7676 kolunbarioa) | ||||
Eder Transito, Patricio | Burgi, Nafarroa | 23 urte | Frontean hila | 1936-09-14 | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7677 kolunbarioa) | ||||
Grajera Marin, Juan | Conil, Cadiz | 50 urte | Frontean hila | 1936-08-11 | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7677 kolunbarioa) | ||||
Laguna Laguna, Antonio | Ecija, Sevilla | 22 urte | Frontean hila | 1937-04-08 | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7677 kolunbarioa) | ||||
Millan Sola, Pedro | Orcera, Jaen | 26 urte | Frontean hila | 1937-07-01 | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7677 kolunbarioa) | ||||
Olabarrieta Ataburu, José Maria | Amurrio, Araba | 30 urte | Frontean hila | 1938-10-19 | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7677 kolunbarioa) | ||||
Rojo Negreda, Joaquin | Cabriada, Burgos | 33 urte | Frontean hila | 1938-05-22 | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Bai (1962 - 07 - 05 // 7677 kolunbarioa) | ||||
San Juan Guantes, Victorino | ¿? | ¿? | ¿? | ¿? | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Ez | ||||
Gonzalez, Agustin | ¿? | ¿? | ¿? | ¿? | Ez | Ez | Bai | Udalaren baimena | Ez | ||||
Cambra Janci, Juan | Irun | ¿? | ¿? | 1936-08-11 | Ez | Ez | Ez | Bai, Badajozetik eramana |
Iturriak:
- Irungo Udal Artxibategia. 964 – 7 eta 964 – 8 espedienteak.
- Donostiako Udal Artxibategia. H-03408-05 espedientea.
- Gogora Institutua. Erorien habanera Euskaditik eramandakoei eta beste erkidegoetatik lekualdetutako euskal herritarrei buruzko txostena.
- Epdata.es. Listado enterrados Valle Caidos.
- Noticias de Gipuzkoa egunkaria. 2018 – 09 – 02 (24. orrialdea).